Świat muzyki ludowej pełen jest niezwykłych niespodzianek — jedną z nich są instrumenty wykorzystywane „wspak”, czyli wbrew ich pierwotnemu przeznaczeniu lub w niecodzienny sposób. Stanowią one fascynujący element kultury, łączący folklor z groteską, absurd z tradycją i twórczą prowokację z głęboko zakorzenionym dziedzictwem.
Co oznacza „wspak” w muzyce tradycyjnej?
Gra przeciw zasadom
W kontekście folkloru „wspak” oznacza często złamanie reguły — świadome lub symboliczne. Muzyk może zagrać na instrumencie odwróconym, nie tym końcem, co zwykle lub użyć przedmiotu niebędącego instrumentem, by naśladować jego funkcje. Takie działania mają charakter ironiczny, rytualny lub satyryczny, ale potrafią też odkrywać nowe walory brzmieniowe.
Rola wspak w rytuałach i obrzędach
W wielu kulturach granie „na opak” stanowiło część obrzędów oczyszczających, pogrzebowych lub demonstrujących odwrócony porządek świata. W polskim folklorze takie momenty pojawiały się podczas zapustów, wesel czy obrzędów kolędniczych, w których gra na „niedorzecznych” instrumentach symbolizowała chaos przed przywróceniem ładu.
Groteskowe instrumenty ludowe — przegląd przykładów
Burczybas, diablo i inne „potwory akustyczne”
Niektóre instrumenty same w sobie zdają się być stworzone w duchu groteski. Weźmy choćby:
- Burczybas – popularny w Kaszubach, duże naczynie z umocowaną błoną skórzaną i pękiem końskiego włosia. Dźwięk wydobywa się przez pocieranie, co daje pomruk przypominający burczenie w żołądku lub… odgłosy z piekła rodem.
- Diablo (diabelskie skrzypce) – wizualnie przypominają połączenie trójzębu i maski karnawałowej zamocowanej na kiju. Inkrustowane często szkłem, łańcuchami i dzwonkami, służyły do wystukiwania rytmu i miały odstraszać złe moce.
- Brzękadła – najczęściej domowej roboty grzechotki lub konstrukcje z puszek, łusek i walających się żelaznych elementów — im bardziej rezonujące, tym lepiej.
Instrumenty codzienności jako muzyczne rekwizyty
W kulturze ludowej często instrumentami stawały się przedmioty dnia powszedniego, np.:
- Łopaty, cepy czy deski – rytmicznie uderzane tworzyły swoistą perkusję.
- Sierpy i garnki – łączone z innymi elementami (np. sprężynami) stawały się źródłem unikalnych dźwięków.
- Miotły lub grabie – nie tylko do tańca, ale i do gry.
To nie tylko folklorystyczny teatr, ale też manifestacja kreatywności i niezależności twórczej, często podszyta humorem.
Znaczenia społeczne i symboliczne muzyki „na opak”
Dźwięki subwersji — wspak jako forma buntu
Instrumenty „wspak” to nie tylko żartobliwe efekty dźwiękowe, ale też nośniki treści społecznych. Wyśmiewały konwenanse, nawiązywały do odwróconego świata (jak w Święcie Głupców) lub krytykowały autorytety, czyniąc to w formie łatwej do przyswojenia przez wspólnotę wiejską.
Zdarzało się, że udział takich instrumentów był zarezerwowany dla postaci będących na marginesie społeczności – dziadów, kolędników, błaznów, którzy właśnie poprzez „niezwykłą” muzykę zyskiwali wyjątkowe prawo do głosu.
Groteska jako odbicie rzeczywistości
Groteska w wiejskiej muzyce wyrażała często ambiwalentny stosunek do porządku świata. Z jednej strony pozwalała śmiać się głośno z codziennych trosk i hierarchii, z drugiej – działała oczyszczająco, wręcz psychoterapeutycznie. Dźwięki nieharmoniczne, rozerwane rytmy i absurdalne formy instrumentów odzwierciedlały wewnętrzne napięcia, lęki i radości wspólnoty.
Jak dziś wykorzystuje się instrumenty „na wspak”?
Nowoczesne reinterpretacje w muzyce i teatrze
Współcześni artyści chętnie sięgają po groteskę i folklor jako inspirację. Instrumenty „na wspak” wracają na sceny teatralne, do projektów etno, muzyki alternatywnej czy eksperymentalnej. Często pełnią funkcję nie tylko nośników brzmień, lecz wizualnych symboli chaosu, przełamania schematów, wolności twórczej.
Muzycy grający na zrekonstruowanych „absurdalnych” instrumentach nierzadko przyciągają uwagę młodszych odbiorców, dla których jest to brama do poznania kultury przodków w świeży sposób.
Edukacyjne i terapeutyczne zastosowania
Gra na niecodziennych przedmiotach ma swoje miejsce również w:
- Edukacji regionalnej – jako narzędzie poznawania dawnych praktyk z dystansem i humorem.
- Muzykoterapii – dźwięki groteskowe mogą pomagać w ekspresji emocji i przezwyciężaniu barier społecznych.
Aktywność taka rozwija nie tylko zmysł rytmu, ale również kreatywność, rozumienie symboli kulturowych i poczucie wspólnoty.
Dziedzictwo kreatywności i przekory
Instrumenty „na wspak” to barwna część kultury ludowej, łącząca ducha zabawy z głębszymi treściami. W tej przewrotności i „muzycznym nonsensie” kryją się wartości cenne także dziś: spontaniczność, przekora wobec sztywnych zasad, a przede wszystkim — radość z tworzenia. Niezależnie od tego, czy gramy na zwykłym instrumencie, czy odwróconej pokrywce od garnka, liczy się to, co mamy do przekazania — muzyką, humorem i sercem.